Сайншанд сумын танилцуулга
Сайншанд хотын бэлгэ тэмдгийн тухай
Ерөнхий байдал: Бэлгэ тэмдгийг дугуй хэлбэрт багтаан хийж, дөрвөн талд урт насан жаргалын бэлгэдэл “Нацагдорж” / Очир / тэмдгийн хэлбэртэй байх ба дөрвөн зүг хандсан аргалийн эвэр дүрс нь уг сум орны байгалийн баялгийг дүрсэлж, муу муухайг гадагш хөөн зайлуулах гэсэн утга оршино.
Дүрсийн утга: Дотор талын дугуйд өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурвыг харуулсан чандмань эрдэнэ болон арга билэг ариун сайхны бэлгэдэл наран саран-г Данзанравжаа хутагтын номын тэмдэг буюу гүн ухааны бэлгэдэл, муу муухайн хорын үндсийг таслагч, хүч чадлын бэлгэдэл болох хоёр хилэнц нь арга билгийн шүтэлцээтэй нар зөв хүрээлж хамгаалан зогссон байна.
-Дугуй хэлбэрт багтаасан нь дэлхий ертөнцийн нэг хэсэг дээр байрласан мөн газар дэлхийтэй хүйн холбоотой гэсэн санаа юм.
-Нацагдорж хээ нь дөрвөн зүг найман зовхист харилцаа холбоотой байхын хамт элдэв хор хөнөөлөөс сэргийлэхийг илэрхийлнэ.
-Гурван давхар хүрээ нь хотын хөгжил дэвшил, өнө мөнхийн бат хамгаалалтын бэлгэдэл болно.
Өнгөний утга
- Алтан шар өнгө нь итгэл найдвар, оюуны гэрэл гэгээ, бадрангуй байдал, баян тансаг, эрэлхэг зориг, сүр хүчийн,
-Гүн хөх нь мөнх тэнгэр мэт өнө мөнхөд оршин тогтнохын,
- Цагаан өнгө нь алив хорыг анагаагч ариун нандин дээдийн дээд бэлгэдэл. Мөн дээдийн гурван /улаан, ногоон, хөх/ өнгөний нийлэмжээс гаргах учраас хамгийн ариун дээд өнгө юм.
- Улбар шар нь амар тайван, баяр баясгалан хангалуун байхын,
- Хар өнгө нь ёс зүй, дэг журам, эв нэгдэл, эрх мэдэл, хүч чадлын,
- Бор өнгө нь газар шороо, таван мах бодийг илэрхийлэх ба төр тогтвортой, хариуцлагатай байхын бэлгэдэл юм.
Сайншанд суманд тавтай морилно уу
Сайншанд сум /хот/-ын нийт ард иргэдийн нэрийн өмнөөс таныг Их соён гэгээрүүлэгч V Ноён хутагт Д.Данзанравжаагийн өлгий нутагт минь тавтай морилохыг урьж байна. Сайншанд хотоос эрүүл агаар, цэвэр цэмцгэр гудамж, талбай, хүүхэд залуучуудын чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх цэцэрлэгт хүрээлэн, XIX зууны их соён гэгээрүүлэгч Д.Данзанравжаагийн түүхэн музей зэргийг үзэж сонирхож болно. Мөн та манай аймагт ирснээр маш олон бизнесийн боломжууд хүлээж байна.
Түүх
1931 оны 05 дугаар сарын 26-нд аймгийн Анхдугаар их хурлыг 23 сумаас сонгогдсон 40 төлөөлөгчтэйгээр Сайн ус гэдэг газар хуралдуулж, аймаг төвлөрөх газрыг Далай Сайншанд хэмээн тогтсон байна. Үүнээс өмнө аймгийн төвийг Олдох, Олон шанд, Шинэ ус, Хадан хошуу, Сайн ус хэмээх газруудад төвлөрүүлж байсан юм. БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 136 дугаар зарлигаар 1961 оны 06 дугаар сарын 10-ны өдөр Сайншанд хот гэсэн статустай болсон.
Засаг захиргааны хуваарь
Дорноговь аймгийн төв болох Сайншанд сум /хот/ нь босоо тэнхлэгийн засмал зам болон Олон Улсын төмөр замын зангилаан дээр байрладаг. Мөн төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон, дэд бүтэц сайн хөгжсөн говийн бүсийн томоохон хот юм. Сайншанд хотын төв нь Өвөр Сайншанд, Төмөр замын район буюу Ар Сайншанд, Дэнж гэсэн 3-н хэсэгт хуваагддаг. Засаг захиргааны хувьд Өвөр Сайншандад 1, 2, 3, 6-р баг, Ар Сайншандад 4, 7-р баг, Зүүнбаян тосгонд 5-р баг оршдог.
2021 он хүртэлх хөгжлийн зорилго нь хүний хөгжилд тулгуурлан нийгэм эдийн засгийг эрчимтэй хөгжүүлж, хүн амын амьдралын түвшинг сайжруулж, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай өндөр технологид суурилсан боловсруулах үйлдвэрлэл, бүтээн байгуулалтын тэргүүлэх чиглэл бүхий төвийн бүсийн хөгжлийн тулгуур хот болоход оршино. Сайншанд сум /хот/-ын Засаг даргын Тамгын газар нь иргэдийнхээ аюулгүй, амар тайван орчинд амьдарч, төрийн үйлчилгээг түргэн шуурхай хүргэх зорилгоор жил бүр зорилт тавин ажиллаж ирсэн.
Тухайлбал:
2009 он “Хариуцлагыг дээшлүүлнэ, хандлагыг өөрчил”
2010 он “Санаачилгыг дэмжинэ, соёлжилтыг дээшлүүлнэ”
2011 он “Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих”
2012 он “Өрхийн хөгжлийг дэмжих”
2013 он “Эгэл таны оролцоотой Элгэмсэг хотоо хөгжүүлье” Иргэдийн оролцоог дэмжих жил
2014 он “Элгэмсэг нутагт тавтай морил” Аялал жуулчлалыг дэмжих жил
2015 он “Баялаг бүтээгчдийг дэмжих жил”
2016 он “ Өрх бүрийн орлогыг нэмэгдүүлэх жил”
2017 он “Иргэдээ дэмжих жил”
2018 он “Хотын соёлыг дэлгэрүүлэх жил”
2019 он “Багийн хөгжлийг дэмжих жил”
2020 он "Эрүүл хотыг дэмжих жил"
2021 он "Иргэдийн хөгжлийг дэмжих жил"
2022 он "Эко хот -2022" зорилтот жил
2023 он "Иргэдэд ээлтэй Эрүүл хот" зорилтот жил
2024 он "Иргэдийн оролцоо Хотын хөгжил" зорилтот жил болгон зарласан.
Гадаад харилцаа
Гадаад харилцааг өргөжүүлэх бодлогын хүрээнд Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, Үндэсний аюулгүй байдлын болон Гадаад бодлогын үзэл баримтлал, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд тулгуурлан эдийн засгийн хамтын ажиллагааны нэгдмэл байдал, олон тулгуурт эрх тэгш, харилцан ашигтай байх зарчмыг баримтлан хөгжүүлэх зорилт тавин ажиллаж байна. Энэхүү зорилтын хүрээнд Ази номхон далайн бүсийн Олон улсын эрүүл хотуудын холбоо, Дэлхийн Түрэг үндэстний холбоо, Торгоны зам дагуух Монгол, Хятад, ОХУ гурван улсын холбоо, Турк улсын Дучи хот, Япон улсын Шизүока муж, Дорноговь аймгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд цэвэр, бохир усны судалгаа, ӨМӨЗО-ы Бугат, Эрээн, Урадын хойд хошуу, Дөрвөд хошуу, Сөнөд баруун хошуу, Дархан Муу Мянган холбоот хошуу зэрэг улс орны хот, мужуудтай соёл боловсрол, эдийн засаг гэх мэт бүхий л хүрээнд найрсаг хамтын ажиллагаа тогтоож ажиллаж байна.
Газар зүйн байршил
Дорноговь аймгийн Сайншанд сум /хот/-ын нутаг дэвсгэр нь өргөргийн 42-46о-т байрладаг. Говийн өмнөд хэсэгт далайн түвшинээс дээш 938 метрийн өндөрт оршдог ба 234.6 мянган га газар нутагтай. Мөн Дорноговь аймгийн Улаанбадрах, Хөвсгөл, Сайхандулаан, Айраг, Алтанширээ, Өргөн сумдтай хиллэдэг бөгөөд Улаанбаатар хотоос 463 км, Замын Үүд сумаас 245 км зайд байрладаг.
Уур амьсгал
Эх газрын хатуу ширүүн уур амьсгалтай, жилийн дундаж хур тунадас 100 мм ба ихэнх хур тунадас зун ордог. Өвлийн улирал харьцангуй богино, дулаавтар, хавар намар нь бусад улирлаас урт, хаврын улиралд хүчтэй, онц аюултай шороон болон цасан шуурга нэлээд ажиглагдаж, зун нь халуун, хуурай хур тунадас бага унадаг онцлогтой.. Салхины горимын хувьд байнгын салхитай байх зүй тогтолтой бүс нутагт хамаардаг нь салхины нөлөөгөөр газрын гадаргын өгөршил он жилийн явцад гүнзгийрч, хөрсний чийгийн ууршилт ихсэн, өвс ургамал жилээс жилд тачирсдаг үндсэн нөхцөлтэй. Ихэвчлэн баруунаасаа 9-11м/сек салхилдаг ба зарим үед 35м/сек хүртэл ширүүсч шороон шуурга шуурна. Сайншанд хотод 15м/сек-с хүчтэй салхитай өдөр нь жилдээ 31 орчим тохиолддог. Шороон шуурга нь 15 минутаас 2 цаг орчим үргэлжилдэг. Уур амьсгалын хуурай, нэн хуурай бүсэд багтдаг.
Хүн ам ба нийгэм
Сайншанд сум /хот/ нь 24772 хүн амтай, үүний 14971 нь хөдөлмөрийн насны хүн ам эзэлдэг. Мал бүхий өрх 189, малчин өрх 278, нийт 109601 толгой малтай. Хүн амын 92 хувь нь хотын төвдөө амьдардаг. Үүнээс орон сууцанд 70 хувь нь амьдардаг. Бүтээн байгуулалтын жил гарснаар Сайншанд суманд их бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэж байна. Хотын гудамж талбайн гэрэлтүүлэг, төв цэцэрлэгт хүрээлэнгийн гэрэлтүүлэг, камержуулалтын систем, төв автозамыг засварлан асфальт хучилттай болгож, орон сууцны өнгө үзэмжийг сайжруулаад байна.
Боловсрол
Сургуулийн өмнөх боловсрол олгох 13 цэцэрлэг, ЕБС-ийн 5 сургууль, Мэргэжлийн Сургалт Үйлдвэрлэлийн Төв, Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их Сургууль, “Сэрүүлэг”, “Соёмбо”, “Газарчин” Дээд сургуулиудын салбар сургуулиуд болон “Төмөр замын” мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Харилцаа холбоо
Сайншанд хотод “Нарны Эрчим” ХХК-ийн DSB /Dornogobi Sainshand Broadcast/ телевиз, DTV телевиз, “Миний нутаг” фм 101.5 хэт богино долгионы радио, “Бизнес хөтөч” фм 89.1, D media агентлаг, “Өнөөгийн Дорноговь” сонин, “Дорноговийн шуудан” сонин, мэдээ мэдээллийн цахим www.dtime.mn, www.dornogovipost.mn сайт, үүрэн холбооны Mobicom, Skytel, Unitel, G-mobile операторууд , Интернэт үйлчилгээний хувьд Монголын Цахилгаан холбоо ХК-ны Миком, УБТЗ-ын, “Мобинет”, Univision, Skymedia зэрэг гурвалсан үйлчилгээнүүд нэвтрээд байна.
Соёл урлаг
“Саран хөхөө” театрыг анх 1832 онд Их ноён хутагт Д.Данзанравжаа байгуулж байсан бөгөөд нүүдэлчний театр, улаан гэр гэдгээс аймгийн клуб, соёлын ордон гэж нэрлэгдсээр өдгөө Саран хөхөө болсон түүхтэй. Ноён хутагт Д.Данзанравжаагийн музей, Аймгийн орон нутгийн музей гэсэн хоёр музей байдаг. Д.Данзанравжаагийн музейг анх түүний тахилч З.Алтангэрэл 1991 онд санаачлан байгуулсан бөгөөд хутагтын амьдрал, уран бүтээлийг харуулсан түүний эд зүйлсийн томоохон соёлыг хадгалж үлдсэн Монгол улсын соёлын дурсгалт музей юм.
Зам тээвэр, дэд бүтэц
Сайншанд хот нь 12 км засмал замтай. Бээжин-Улаанбаатар чиглэлийн төмөр зам болон Мянганы замын босоо тэнхлэг дамжин өнгөрдөг. Сайншанд-Улаанбаатар, Сайншанд-Замын-Үүд чиглэлд өдөр бүр хот хоорондын автобус явдаг. Улаанбаатар-Чойр-Сайншанд чиглэлийн 286-р галт тэрэг, Улаанбаатар-Чойр-Сайншанд-Замын-Үүд чиглэлийн 276-р галт тэрэг өдөр бүр аялдаг ба төмөр замын томоохон боомт хотуудын нэг юм. Төвийн эрчим хүчний системд болон шилэн кабелийн магистраль шугамд бүрэн холбогдсон, харилцаа холбоо, дэд бүтэц их сайн хөгжсөн, төвлөрсөн хот юм.
Сумын цэвэр усны шугамын нийт урт нь 42.8 км бөгөөд үүнээс 25 км Зээгийн хөтөлийн, 11.5 км төв, 6.3 км салбар шугам гэж хуваагдаж байна. Зээгийн хөтөлийн шугам нь гүний З худагтай, хоёр нь ЭЦВ-1О, нэг нь ЭЦВ-8 насостой. Мөн ус шахах З станцтай. Станц тус бүр 100 м3 усан сантай, ус шахах 2 насостой ажиллаж байна. 1998 онд 1000 мм3-ын усан санг Зээгийн хөтөлийн шугамтай холбож ашиглалтад оруулсан.
Аялал жуулчлал
Амралт чөлөөт цагаа ая тухтай өнгөрүүлэх , аялж зугаалах, түүх соёлын дурсгалт газрууд манай хотод олон бий. Сайншанд сумын хэмжээнд орон нутгийн тусгай хамгаалалттай Хамарын хийд, Ханбаянзүрх хүслийн хайрхан, Хашаатын говь гэсэн гурван газар байдаг ба нийт 14389 га газар нутгийг хамардаг. Жил бүр маш олон жуулчид Хамарын хийд, Шамбалын орон, Ноён Хутагтын музейгээр зочлохоор хүрэлцэн ирдэг бөгөөд энэхүү хийд нь төвөөсөө 46 км-ийн зайтай байдаг.
Хамарын хийдийг анх 1820 онд Ноён Хутагт бүтээн байгуулсан бөгөөд улааны шашины томоохон төв байсан юм. Ноён хутагтын амьдарч байсан үед хаалттай хуучинсаг үзэл ноёрхсон үе байсан боловч тэрээр эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө тэмцдэг байсан. Мөн олон нийтийн боловсролд ихээхэн анхаарч байсан бөгөөд сургууль, театр, номын сан зэргийг байгуулсан түүхтэй юм.
ХАМАРЫН ХИЙД
Өвгөн суварга: Хамарын хийдийн дэргэд Монголын хамгийн том суваргыг /Монгол гэрийн хэлбэртэй, 32 метр өндөр, 5 талтай ажээ/ бүтээн залж 2011 оны 9 дүгээр сарын 10-нд нээлтээ хийсэн. Анх 1823 онд Ноён хутагт энэ суваргыг бүтээж байжээ. Ингэхдээ Монгол төрийг мандан бадруулах, ард түмнээ өвчин зовлонгүй, нутаг орноо ган зудгүй байлгах үүднээс бүтээсэн гэдэг. Уг суварга 1937 он хүртэл сүсэгтэн олондоо адистид хүртээж байгаад буулгагдсан байна. Шинээр бүтээсэн Өвгөн суваргын таван талд нь Бурхан багшийн таван дүр буюу Язгуурын 5 бурхан заларч, оройд нь соёмбо байрлуулжээ. Уламжлалын дагуу тарнийн хүчийг оршоож олон боть цай, 7 тонн арц, иж бүрэн тавилгатай таван ханатай гэр хоёрыг, бурхан шүтээн, Улааны шашны номын дагуу лүйжин тавьж байгаа ламтны шуумал дүр, торго дурдан зэргийг шүншигт нь хийсэн байна. Мөн оройн хэсгийн бунхан дотор Ноён хутагтын номлосон сургаалийн дагуу жинхэнэ шүншигийг нь хийж битүүмжилсэн байна. Гол амин мод буюу сорогшинг Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Минжийн хангайгаас авчирч, эргэн тойронд нь олон суваргын чуулбар хийжээ. Түүнээс доош байх танхим руу нэгэн олс уяаг оруулсан бөгөөд үзүүрт нь том очир уяжээ. Танхимын хойморьт байх Бурхан багш, Гүрү ренбүүчийн хөргийг залсан ширээн дээр тэр очирыг тавьжээ. Тэрхүү очирт мөргөхөөр бурханд мөргөж байгаа гэсэн үг байдаг билээ.
Шамбалын орон буюу Энергийн төв: Данзанравжаа шавь нарын хамт 1851 онд Хамарын хийдийн Дүйнхорын дацанд Цагийн хүрдний ном буюу Дүйнхорын хурал хурж, цам харайгаад Шамбалын оронд залрах мөрийг гаргаж, олон сүсэгтнийг Шамбалын оронд дагуулах ерөөл тавьсанаас хойш 166 жил өнгөрчээ. Хамарын хийд байгаа газар бол энерги ихтэй, газрын доор амин судалтай хэмээн үзэж Шамбалын оронд зорчих цэгийг тодорхойлжээ. Энергийн төвд нар мандахтай зэрэгцэн очвол сайн хэмээнэ. Шамбалын орны эзнийг Улаан хүлэг баатар байдаг хэмээн үздэг.
Шамбалын орон гэдэг нь оюуны орон гэсэн үг бөгөөд зөвхөн сүнс юмуу оюун санаагаараа очиж чадах Бурхны орон гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Одоо хийдийн дэргэд байгаа Шамбалын орон-ыг тойруулан суварга бүхий хашаа босгож тохижуулж, Гаадамбын 77 боть судрыг залсан. Шамбалын орон 25 хаадтай бөгөөд жил бүр тэдэнд зориулан тус хийдийн лам нар тахилга үйлдэж ном уншдаг.
Бурханы мэлмий: Шамбалын орны үүд хэмээн нэрлэгддэг хана бөгөөд бурханы мэлмийг дүрсэлсэн байдаг. Дэлхий ертөнц өөрчлөгдөхөөс өмнө их гэгээрлийг олж байсан гурав дахь ертөнцөд оюун ухаан өгсөн хүний мэлмий хэмээнэ. Энэ мэлмийг ширтэж бие, хэл, сэтгэлээр үйлдсэн гэмийг ариусган засахыг даатгаснаар засал ном уншуулаагүй хүмүүст засал болж байдаг. Аливаа хүн өөрийнхөө дотоод ертөнцийг эндээс нээж олдог хэмээнэ. Бодлоо төвлөрүүлж мэлмийг ширтсэнээр хоёр хөмсөгний хооронд байгаа цагираг эргэх шиг, нүд ирмэж байгаа юм шиг, хамрын хар хүрээ нь олон янзын гэрлээр солигдох туяарах гэх мэт мэдрэмж төрдөг байна. Тийм мэдрэмж өөрт төрж байвал энерги сайтай байна гэсэн үг ажээ. Хэрвээ хөдөлгөөн мэдрэхгүй бол энэ Шамбалын орноос сайн энерги хуримтлуулах хэрэгтэй хэмээн айлддаг.
Энергийн төвийн хойд дэнж дээр байх овоонд гурван удаа залбирч өмнөх тахилын ширээн дээрх цөгцнүүдэд идээ будаа өргөөд өмнө зүгт байх “Үлэмжийн чанар” дууны үг сийлээстэй суварганы дэргэд ирж таван бадаг бүхий бүтнээр нь дуулаад Шамбалын орны мөнгөн хаалгаар гарснаар эргэл мөргөлийн үйл ажиллагаа дуусна.
Сакура цэцгийн хөндий: Ноён хутагт маань зөвхөн Монгол орноор яваад зогсохгүй Манж, Түвд зэрэг газраар аялан ном хаялцаж, эрдэм авъяасаа ард олонд түгээж байсан гэдэг. Зөвхөн ном эрдмээс гадна одоогийнхоор нинжа нарын од хэлбэрт зэвсгийг гаргууд эзэмшсэн байжээ. Нэгэн удаа модны мөчрийг од шидэн тасар татахыг харсан нэгэн самурай хутагтыг бишрэн шавь орсон бөгөөд 3 жил Шамбалын оронд шавилан суусан ч энэхүү эрдмийг нь сурч чадаагүй ажээ. Нутаг буцахын өмнө багшдаа бэлэг болгон Сакура тарьж өгсөн ажээ. Хутагтын музейд самурайн сэлэм нь хадгалагдан үлдсэн байдаг.
Эхийн умай: Ийнхүү нэрлэгдсэн агуй бөгөөд ороод гарахад дахин төрсөн мэт сэтгэгдэл авч шинэ төрсөн хүүхэд шиг ариуслыг олж авдаг байна. Эхийн умайгаас дахин төрсөн хүмүүс өөр нэгэн хаданд очиж биеийнхээ бүхий л өвчтэй хэсгүүдийг үрж, өвчин зовлонгоо эдгээхийг даатгадаг билээ.
Ханбаянзүрх хайрхан: Хамарын хийдээс баруун хойно 20км гаруй зайд Ханбаянзүрх хайрхан байх бөгөөд дээш өгсөх хоёр замтай, түр амрах хоёр буудалтай. Уулын бэлээс 100-гаад метр өгсөж нэг жижигхэн сүмд очно. Энэ нь эмэгтэйчүүд хүүхэд, настнуудын хүрэх цэг бөгөөд тус хайрханд зориулсан зан үйлээ энд хийнэ. Эрэгтэйчүүд нь дээшээ өгсөж тахилгатай оргилд гарч, оройд байх овоог тойрч мөргөн, гуйх зүйлээ хүсэж шивнэнэ. Энэхүү уулыг говийнхон эртнээс нааш тахиж ирсэн бөгөөд Хан Баянзүрх хэмээх албан ёсны нэртэй ажээ. Нутгийнхан Хүслийн уул, Хар уул гэх мэтээр нэрлэж иржээ. Уулын оройд байх овоо нь эрт цагт онголон дархалж аравнайлсан сүншиг, ганжир, хадаг, хийморийн дарцаг зэргээр чимэглэгдсэн байжээ. 1930 оноос өмнө овооны орой нь Хан хүний өмсдөг малгайтай ижил эрдэнийн чулуун чимэг бүхий титэм бүхий ганжиртай байжээ. Хан гэдэг нь тус ууланд олгосон цол юм. Хамарын хийдээс зүүн хойш 2 км зайд эрт үед лам нар сууж бясалгал үйлдэж байсан олон агуйнууд бий. Мөн эхийн умай хад, өвчин, гэм арилгагч хад гэх мэтчилэн шүтэж биширдэг хаднууд бий. Хамарын хийдээс 1.5 км зайд 2 га газар хойноос урагш талбай хамарсан Луутын цав хэмээх газар бий. Улаан, шар, хөх шавар дов толгод бүхий цав юм. Эндээс Иогундант хэмээх өвсөн тэжээлт аварга үлэг гүрвэлийн ясыг судлаачид олжээ. Мөн өөр бусад төрлийн үлэг гүрвэлийн чулуужсан яс, дун хясаа зэрэг тэнгисийн амьтадын болон ургамлын үлдэгдэл элбэг байдаг.
